مقاله بررسی فرش ترکمن تاریخچه و ویژگی ها

مقاله بررسی فرش ترکمن شامل تعریف، تاریخچه فرش، ویژگی ها، قالی و قالیچه ترکمن، عشایر ترکمن و قالیچه های ترکمن صحرا می باشد.

پیشگفتار

فرش در فرهنگ ترکمن، نه صرفاً یک دست بافته، بلکه امتداد روح و هستی این قوم است. تار و پود فرش ترکمن، تجلی خلاقیت، اندیشه و هنر دستان آفرینشگر مادران ترکمن است. مادری که با عشق و احساس، هر گره را به قصه ای از زندگی و امید بدل می کرد و اثری از وجود خسته و فداکار خود را در قالب «گلین بارقاق» به یادگار می گذاشت. او نه تنها جسم و جان خود را در قالی می تنید، بلکه روایت گر داستان ها، باورها و امیدهای نسل خود بود.

در تکاپوی زندگی، مادران ترکمن برای زینت بخشی به آلاچیق های خود، نقش هایی می بافتند که الهام گرفته از خاطرات و آرزوهایشان بود. کاروان هایی که جهیزیه ی دخترانشان را حمل می کردند، نقش هایی شدند که در تار و پود نوارهای بافته شده جان گرفتند. اما چگونه می توانستند مفاهیمی چون سراب، امید و انتظار را در طرح هایشان بگنجانند؟ در میان این شور و التهاب، بافندگان، روایت های خود را به زبان رنگ و نقش در هم تنیدند، تا میراثی ارزشمند برای دخترانشان بر جای گذارند، دخترانی که مادران فردای این فرهنگ بودند.

افسوس که گذر زمان و سختی های معیشتی، بسیاری از بافندگان را ناگزیر ساخت تا صرفاً برای تأمین نیازهای روزمره ببافند، بی آنکه به اصالت طرح و کیفیت رنگ ها بیندیشند. در این میان، چشمانی که باید نگران آینده ی هنر خود می بودند، بسته ماندند تا پژمردگی نقش ها و رنگ های بی دوام را نبینند. فرشی که روزی بیانگر هویت و هنر ترکمن بود، در سایه ی بی توجهی و سودجویی رنگ باخت. کسی باید باشد که این گنجینه ی بی همتا را از فراموشی نجات دهد، رمز و راز هر نقش و نماد را حرمت نهد و اصالت هنر ترکمن را پاس بدارد.

با رواج فرش های آسیای مرکزی در شهرهای بزرگی چون وین، برلین و پاریس، خریداران اروپایی به دورترین بازارها و حتی چادرنشینان ترکمن روی آوردند. بومیانی که از ارزش واقعی فرش هایشان آگاه نبودند، به وسوسه ی پول، گرانبهاترین دست بافته های خود را فروختند. در نتیجه، مناطق اصیل تولید این فرش ها، بخش بزرگی از میراث هنری خود را از دست دادند و با خروج این آثار، توانایی بازآفرینی نمونه های مشابه نیز از میان رفت. امروز، بسیاری از بافندگان ترکمن تحت تأثیر سودجویی زودگذر، اصالت این هنر را نادیده گرفته و فرش هایی تولید می کنند که گرچه در ظاهر چشم نوازند، اما فاقد هویت و کیفیت هنری اند. ایران، قفقاز و ترکستان امروز، شاهد فرش هایی هستند که از اصالت و روح هنر تهی شده اند، و اگر این روند ادامه یابد، یکی از مهم ترین میراث های فرهنگی ترکمن برای همیشه در غبار فراموشی گم خواهد شد.

تاریخچه فرش

پیدایش فرش به آغاز تمدن بشر بازمی گردد، زمانی که انسان دریافت زندگی بر زمین سرد و پر از گرد و غبار دشوار است. نخستین نمونه های فرش به شکل پوست حیوانات و سپس پشم های فشرده شده ظاهر شدند و به تدریج به بافته هایی شبیه به نمد و محصولات ابتدایی نساجی تبدیل شدند. با این حال، به دلیل فرسایش و دوام پایین این بافته ها، هیچ نمونه ای از نخستین فرش های دست بافت در دسترس نیست و تاریخ دقیق پیدایش آن همچنان در پرده ای از ابهام باقی مانده است.

ایرانیان شاید نخستین بافندگان فرش نبوده اند، اما شواهد تاریخی، از جمله کشف قالی پازیریک، نقش برجسته ای را در پیشرفت این هنر برای آنها به ثبت رسانده است. در متون تاریخی، از جمله اشعار همراز، به ارابه های ایرانی پوشیده از فرش های ارغوانی اشاره شده است. همچنین گزنفون در ثبت جنگ های ایران ذکر کرده که ایرانیان از فرش های نرم در بسترهای خود استفاده می کردند. در کتاب آناباسیس نیز از فرشی یاد شده که ارزش آن معادل ۱۰ مینائوس یونانی یا ۳۸ پوند نقره بوده است.

با وجود اختلاف نظرها درباره ماهیت این بافته ها—که آیا فرش واقعی بوده اند یا نوعی نمد، گلیم منقوش یا سوزن دوزی—تحقیقات جدیدتر به شواهد مستندتری اشاره دارند. یکی از مهم ترین اکتشافات در این زمینه، کشف قالی پازیریک توسط پروفسور رودنکو، باستان شناس روسی، در سال ۱۹۵۰ است. این فرش در گور یخ زده یکی از شاهان سکایی در منطقه آلتای مغولستان کشف شد و به لطف سرما، در وضعیت بسیار خوبی باقی مانده است. این قالی که امروزه در موزه ارمیتاژ لنینگراد نگهداری می شود، دارای ابعاد ۱۹۰ × ۲۱۰ سانتی متر و تراکم ۳۶ گره فارسی در هر سانتی متر مربع است. رنگ های آن شامل سرخ تیره، قهوه ای، نارنجی و نوعی سبز مایل به آبی است که به «رنگ پازیک» شهرت یافته است. بررسی نقوش این قالی نشان می دهد که طرح های آن، شامل سوارکاران پارسی با پوشش و سلاح های دوره هخامنشی، یادآور نقش برجسته های تخت جمشید است.

این شواهد تأیید می کنند که فرش پازیریک احتمالاً در مناطق ایرانی نشین، به ویژه خراسان، یا در قلمرو حکومت مادها و پارت ها بافته شده است. حتی اگر ایرانیان نخستین بافندگان فرش نبوده باشند، قطعاً بیش از ۲۵۰۰ سال پیش به بافت فرش های پرزدار و گره دار با طرح های دقیق فنی پرداخته اند.

تا قرن شانزدهم میلادی، زمانی که قالی معروف اردبیل بافته شد، اسناد محدودی درباره فرش ایرانی در دست است. پیش از کشف قالی پازیریک، تاریخ فرشبافی ایران را به دوره مغول ها و ترکان سلجوقی نسبت می دادند، اما نوشته های مورخان و جغرافی دانان اسلامی نشان می دهد که فرش بافی در ایران پیش از این دوره ها نیز رواج داشته است.

در گذر زمان، فرهنگ اسلامی نیز بر هنر فرش بافی ایران تأثیر گذاشت. پس از ورود اسلام، برخی از نقوش کهن ایرانی که ریشه در باورهای اسطوره ای و نیایشی داشتند، جای خود را به طرح های متأثر از سمبل های اسلامی دادند. از جمله این تغییرات، طرح «ماهی درهم» است که در واقع، شکل تغییر یافته نماد ماهی، سمبل مهر و میترا در ایران باستان، محسوب می شود. با توجه به حرمت نقش بستن تصاویر مقدس و آیات قرآنی بر فرش، فرش های تزئینی و پرده ای با طرح های مذهبی، همچون سجاده ای، جانمازی و محرابی، به مرور جایگاه ویژه ای یافتند. نخستین حضور این گونه فرش ها در بازارهای اروپایی نیز نشان دهنده استقبال از این سبک جدید در فرش بافی ایرانی است.

فهرست مطالب

پیشگفتار
شعر
فصل اول :
تاریخچه فرش
مختصری از تاریخچه فرش
تعریف فرش
فصل دوم :
ترکمنستان
بافندگی
ترکمن نشین
فصل سوم :
قالی و قالیچه ترکمن
قالیچه های ترکمن
گلهای ترکمن
فصل چهارم :
استان مازندران . عشایر ترکمن
ترکمنها : تاریخ و نقش قالی آنان
مرد ترکمن و بافت قالی
نیازجان و فرش ترکمن
نیازجان و طرح و نقش در فرش ترکمن
نیازجان و رنگ و فرش ترکمن
فرش فروشان گنبد چه می گویند ؟
فصل پنجم :
قالیچه های ترکمن صحرا