این مقاله به بررسی هنر طراحی فرش و تحول آن در تاریخ ایران می پردازد. فرآیند و اصول طراحی فرش، انواع نقشه های قالیبافی، نقوش فرهنگی، تأثیرات محیطی و نقش طراحان معاصر در تحول این هنر را مورد تحلیل قرار می دهد.
مقدمه
در هنر و صنعت فرشبافی، نقشه به عنوان یکی از بخش های حیاتی و در بسیاری از موارد اساسی ترین بخش کار شناخته می شود. نقشه فرش نه تنها الگوی اصلی طرح های بافته شده است، بلکه یکی از ارکان تعیین کننده اعتبار و ارزش فرش به حساب می آید. به علاوه، اصالت و هویت ملی یک فرش، غالباً از طریق نقشه آن قابل شناسایی است و نقشه می تواند عمیق ترین ارتباط ها را با تاریخ و فرهنگ یک قوم نشان دهد. در حقیقت، نقشه فرش به نوعی نمایانگر تمام ویژگی های فرهنگی و هنری یک ملت است و به بیان دیگری، فرش از نظر فرهنگی به نقشه خود وابسته است.
هر قوم یا ملت دارای فرهنگ خاص خود است که از طریق آثار هنری و دست آوردهای مختلف آن قوم می توان به شناخت آن فرهنگ دست یافت. نقشه فرش، همچون یک کتاب فرهنگی، می تواند زبان هنر یک قوم را به تصویر کشیده و بیانگر تاریخ و سنت های آن باشد. با بررسی دقیق و آگاهی از ریشه های نقوش موجود در فرش ها، می توان به عمیق ترین لایه های فرهنگی هر قوم نفوذ کرد و دید که چگونه این نقوش با ساختار فرهنگی و اجتماعی آن قوم گره خورده اند. با دانستن تاریخ و جغرافیای جغرافیایی که این نقوش از آن برخاسته اند، در واقع در حال گام برداشتن در مسیر شناخت ریشه های فرهنگی و هنری آن قوم هستیم.
اما سوالی که به ذهن می آید این است که اولین نقشه فرش در کجا و در چه زمانی ایجاد شده است؟ پاسخ به این سوال به دلیل نبود مدارک مستند و شواهد قوی، دشوار و تقریباً غیرممکن است. به رغم تلاش های فراوان برای یافتن تاریخ دقیق آغاز هنر فرشبافی، هنوز نمی توانیم زمان و مکان دقیقی برای اولین فرش مشخص کنیم. به همین دلیل، باید این هنر را در سیر تکاملی آن مشاهده کنیم و نگاهی به مراحل ابتدایی و بافته های اولیه که از نظر تکنیکی ضعیف تر بوده اند، بیندازیم.
در نظر بسیاری از کارشناسان، نخستین نوع بافته های دست بشر را می توان نمد دانست که از درهم آمیختن و فشرده کردن الیاف به وجود آمده است. نمد با استفاده از فشار به وجود می آید و ابتدایی ترین شکل بافتی به شمار می رود. با گذشت زمان و پیشرفت های تکنیکی، نوعی دیگر از بافته ها به نام گلیم به عنوان اولین نشانه های فرش های امروزی ظهور کردند. سپس، با تحول های بیشتر، فرش های پرزدار به وجود آمدند که همزمان با پیشرفت در تکنیک بافت، نقوش و طرح های خاص خود را پیدا کردند. این نقوش با توجه به شرایط اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی هر قوم، ویژگی های خاص خود را پیدا کردند و در طی قرن ها، نقش فرش به عنوان بخشی از هویت فرهنگی هر قوم متحول و تکامل پیدا کرد.
در مورد این که چه طرحی بر روی فرش پیاده می شود، باید گفت که این امر بستگی به ذهن طراح یا بافنده دارد. نقاشی، که یکی از هنرهای اولیه بشر است، به نوعی ریشه در تاریخ انسان دارد. انسان ها از طریق نقاشی و ترسیم نقوش مختلف عقاید و نظرات خود را بیان می کردند. این نقوش، که در ابتدا ممکن است به صورت نمادهای ساده ای از باورها و عقاید بوده باشند، در طول زمان به سمبل های فرهنگی و هنری تبدیل شدند. به تدریج، این نقوش به یکی از ویژگی های منحصر به فرد هر قوم تبدیل شدند و هنرمندان بافنده نیز این نقوش را در دست بافته های خود انتقال می دادند. با گذشت زمان، این نقوش به بخشی جدایی ناپذیر از هنر و فرهنگ هر قوم تبدیل شدند و هویت فرهنگی هر قوم را در قالب طرح های روی فرش نمایان ساختند.
هنر قالیبافی، با تأثیرپذیری از سایر هنرهای دستی همچون گچبری، سفالگری، فلزکاری و حجاری، به تکامل رسید و در طول تاریخ همواره از نقوش و طرح هایی که در سایر آثار هنری آن زمان ها مشاهده می شد، الهام گرفت. این نقوش و طرح ها نه تنها جنبه زیبایی شناختی داشتند، بلکه حاوی معانی و پیام های فرهنگی نیز بودند که به نسل های آینده منتقل می شد. با این حال، به دلیل ماهیت فانی قالی و جنس مواد به کار رفته در آن، بسیاری از آثار اولیه این هنر از بین رفته اند، اما همچنان می توان از روی دیگر آثار هنری به بررسی نقوش رایج در آن زمان ها پرداخت.
اینکه چرا نقشه ها در اقوام مختلف تفاوت دارند، به ویژگی های فرهنگی و محیطی هر قوم بازمی گردد. هنرمند، خواه ناخواه، تحت تأثیر محیط و فرهنگ خود قرار می گیرد و این عوامل در شکل دهی به آثار هنری او نقش دارند. شرایط آب و هوایی، اجتماعی و حتی اعتقادات مذهبی و سنت های فرهنگی، به شدت بر طرح های مورد استفاده در فرش ها تأثیر گذاشته است. به این ترتیب، هر قوم نقوش خاص خود را به شکلی که بازتاب دهنده فرهنگ و باورهای آن قوم باشد، طراحی کرده و بر روی فرش های خود منتقل می کردند.
فهرست مطالب
مقدمه
سیر تحول طراحی فرش
انواع نقشه قالی
کامپیوتر و نقش آن در طراحی فرش
کاغذ شطرنجی و انواع آن
هدف استفاده از کاغذهای شطرنجی در نقشه کشی
چگونگی تهیه نقشه
طرح فرش در ایران
عوامل الهام فرش ایران
تقسیم بندی طرحهای فرش ایران
وضعیت کنونی طراحی فرش در ایران
طراحان معاصر فرش ایران
شطرنجی کردن چله
پیاده کردن طرح روی کاغذ شطرنجی
انتقال نقشه از روی کاغذ شطرنجی روی بافت
