مقاله سبک معماری دوران هخامنشی و ویژگی های خاص آن شامل تأثیرات ارارتو و مادها، استفاده از فرم های هندسی، و طراحی های زیبا و مقاوم در بناهای هخامنشی می باشد.
ویژگی معماری هخامنشی
معماری هخامنشی با ویژگی های منحصر به فرد خود به عنوان یکی از شاهکارهای تاریخ معماری شناخته می شود. در این سبک، استفاده از ستون های بلند و سقف های تخت به عنوان اجزای اصلی ساختمان ها و همچنین جزئیات برجسته مانند سرستون های پیچک دار در تزئینات معماری هخامنشی به چشم می خورد. در این دوران، طراحی بناها به گونه ای بود که نه تنها زیبا و مقاوم باشند، بلکه دارای کاربردهای ویژه ای نیز باشند. سبک معماری هخامنشی نشان دهنده شکوه و عظمت این دوره تاریخی است.
سبک معماری هخامنشی
سبک معماری هخامنشی به طور خاص در طراحی معابد و کاخ ها با استفاده از ستون های عظیم و ساختارهای پیچیده ای مانند طاق های جناغی و گنبدها شناخته می شود. این سبک در واقع ترکیبی از معماری سنتی ایرانی و تکنیک های نوین آن دوران بود که باعث ایجاد فضاهایی عظیم و مقاوم در برابر شرایط طبیعی می شد. به کارگیری این سبک در زمان معاصر، نشان دهنده علاقه به ایجاد بناهایی با ویژگی های مستحکم و زیبای منحصر به فرد است.
قوم ارارتو (قبل از آریائی ها):
معماری ارارتو در دوران باستان به ویژه به واسطه سادگی و استحکام ساختمان هایش شناخته می شود. در این دوره، بیشتر ساختمان ها به صورت چهارگوش طراحی می شدند و نیایشگاه هایی با تالارهای ستون دار ساخته می شد که اغلب بر روی سکویی قرار داشتند.
این ساختمان ها بر اساس اصول ساده و ابتدایی طراحی می شدند که نه تنها مقاوم بودند بلکه کاربردی نیز بودند. سقف ها معمولاً تخت بودند و برای ساختار آن ها از تیر و ستون استفاده می شد. یکی از ویژگی های برجسته معماری ارارتو، استفاده از سرستون های پیچک دار بود که بر روی ستون ها نصب می شدند و زیبایی خاصی به ساختمان می بخشیدند. در معماری ارارتو، مصالح اصلی مورد استفاده سنگ و چوب بودند که به دلیل در دسترس بودن و استحکام بالا انتخاب شده بودند.
یکی از ساختارهای جالب این دوره، ساختمان های دو طبقه به نام «کلاوه» بود که به منظور تأمین امنیت بیشتر، ساکنان فقط در طبقه بالای آن زندگی می کردند و طبقه پایین به عنوان انبار یا محل نگهداری کالاها استفاده می شد. دسترسی به طبقه بالایی این ساختمان ها معمولاً از طریق نردبان انجام می گرفت. نمونه های برجسته معماری ارارتو را می توان در تپه حسنلو از سده نهم ق.م و دژهای پیرامون دریاچه وان مشاهده کرد، که این آثار نمایانگر یک شیوه معماری ساده ولی مقاوم هستند که توانسته اند در برابر گذر زمان و حوادث طبیعی تاب بیاورند.
پارس ها (مادها):
در دوران مادها، معماری تغییرات قابل توجهی پیدا کرد و ساختارهای پیچیده تر و مقاوم تری ساخته شد. یکی از مهم ترین آثار برجای مانده از این دوران تپه نوشیجان است، که در آن، ساختمان مرکزی شامل چند تالار بود. این تالارها در واقع بر اساس منطق ایستایی طراحی شده بودند تا بتوانند وزن ساختارهای بزرگ و سنگین را تحمل کنند.
تاق ها در این دوره به صورت جناغی طراحی شدند که برای ساخت آن ها از روش ضربی آجرچینی استفاده می شد. این روش آجرچینی باعث می شد که تاق ها مقاوم تر شوند و قادر به تحمل فشارهای مختلف باشند. دیوارها نیز به طور عمدی ضخیم ساخته می شدند تا از رانش تاق ها جلوگیری کنند.
علاوه بر این، گرداگرد ساختمان، تاق های نماهایی با چند جناغی ساخته شده بود که زیبایی و استحکام بیشتری به بنا می داد. طرح های معماری مادها تأثیر زیادی بر معماری اسلامی گذاشتند و این تأثیرات را می توان در آرامگاه های مختلف از جمله آرامگاه شیخ علاءالدوله بیابانکی در صوفی آباد سمنان و همچنین در موزه ایران باستان مشاهده کرد. این طرح ها نه تنها در معماری اسلامی، بلکه در سایر دوران ها نیز الهام بخش بوده اند.
استودان ها:
یکی دیگر از ویژگی های مهم معماری مادها، ساخت استودان ها بود. استودان ها اتاقک هایی بودند که در دل کوه ها حفر می شدند تا استخوان های مردگان در آن ها قرار گیرد. در دوران مادها، اعتقاد به آلودگی چهار عنصر اصلی طبیعت یعنی آب، خاک، آتش و هوا وجود داشت، به گونه ای که دفن مردگان را عملی ناپسند و آلوده کننده می دانستند.
به همین دلیل، آن ها ترجیح می دادند که اجساد را دفن نکرده و به جای آن استخوان ها را در استودان ها قرار دهند. این اتاقک ها معمولاً در دل کوه ها حفر می شدند و آثار آن ها در مناطقی همچون دکان داوود در سرپل ذهاب، فخر یکه در کردستان و سکاوند در سقز دیده می شود. استودان ها نه تنها یک ویژگی مذهبی داشتند، بلکه نشان دهنده شیوه خاصی از نگرش به مرگ و طبیعت نیز بودند که در فرهنگ مادها ریشه داشت.
برساو چیست؟
ایرانیان باستان به تقلید از طبیعت و دگرگون کردن آن به اشکال هندسی ناب اعتقاد داشتند. این شیوه را که «برساو» می نامیدند، به معنای الگوبرداری از طبیعت و تبدیل آن به فرم های هندسی است که مفهومی انتزاعی پیدا می کنند. در این شیوه، از اشکال طبیعی و تصاویر موجود در طبیعت به طور آزادانه و بدون حفظ جزئیات ظاهری آن ها استفاده می شد.
ایرانیان اعتقاد داشتند که تقلید از طبیعت باید به گونه ای انجام گیرد که در نهایت به فرم های ساده و هندسی تبدیل شود تا با شرایط زندگی و محیط سازگار باشد. این رویکرد در معماری هخامنشی، به ویژه در ساخت «تالار ستون دار» و «کلاوه ها»، به وضوح مشاهده می شود.
در معماری پارسی، از این الگوها برای ایجاد ساختمان هایی استفاده می شد که علاوه بر زیبایی، به خوبی با محیط زیست هماهنگ بودند. از جمله ویژگی های دیگر این معماری، استفاده از خشت و پوشش های دو پوسته ای بود که تلاش می کردند تا از ورود گرما به داخل ساختمان ها جلوگیری کنند.
نیارش پارسی:
در معماری هخامنشی، سقف ها معمولاً تخت بودند و اجزاء اصلی ساختمان ها از تیر و ستون ساخته می شد. برای پوشش دهانه های بزرگ، معمولاً از چوب استفاده می شد و این چوب ها به طور ساده برای دهانه هایی به طول 40 تا 55 متر به کار می رفتند. در معماری هخامنشی، اتاق هایی با دو ستون میانه طراحی می شدند که بر روی آن ها تیرهایی از چوب قرار می گرفت. این تیرها با استفاده از کنف به هم متصل می شدند و روی ستون ها قرار می گرفتند.
این روش باعث می شد که تیرها بتوانند بار بیشتری را تحمل کنند و ساختار ساختمان استحکام بیشتری پیدا کند. یکی از ویژگی های جالب معماری هخامنشی این بود که در این دوران، تیرریزی سقف به صورت مربع یا شطرنجی طراحی می شد تا سطح اتکای بیشتری ایجاد شود و بتواند فشارهای بیشتری را تحمل کند.
آرایه پارسی:
در معماری هخامنشی، تزئینات و آرایه ها نقشی اساسی در زیباسازی ساختمان ها و همچنین تقویت ساختاری آن ها داشتند. در دخمه های مادی، سرستون هایی بر دیوار کنده شده بودند که شباهت زیادی به سرستون های ایرانی یونانی داشتند.
این سرستون ها معمولاً برای اتصال و نگهداری دو تیر در کنار هم طراحی شده بودند و از طریق ریسمانی به نام «کُبال» به هم متصل می شدند. سپس تخته ای بر روی آن ها قرار می گرفت تا بتواند به عنوان بالشتک عمل کند. این چفت و بست و پیچش ریسمانی باعث می شد که سرستون ها شکلی شبیه به سرستون های ایوانی پیدا کنند.
در تخت جمشید نیز این نوع آرایه ها دیده می شوند و از آن ها برای تقویت و زیباسازی ستون ها استفاده می شد. این آرایه ها نه تنها جنبه تزئینی داشتند بلکه به عنوان یک عنصر ساختاری، استحکام بیشتری به بنا می بخشیدند. یکی از ویژگی های برجسته معماری هخامنشی، استفاده از الگوی چهارباغ بود که در پاسارگاد به طور کامل به نمایش گذاشته شد.
