مقاله بررسی تطبیقی هنر سفالگری در دوران اشکانی و ساسانی شامل تحلیل هنر سفالگری باستانی، نقوش سفال در باستان، مقایسه سفال اشکانی و ساسانی، بررسی نقش سفال های اشکانی و ساسانی و نگاهی به روند سفالگری بعد از دوره اشکانیان و ساسانیان می باشد.
هنر سفالگری باستانی
هنر سفالگری باستانی نزد باستان شناسان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. همین قطعه های کوچک سفال که در ظاهر بی اهمیت به نظر می رسند، دریچه ای به زندگی و فرهنگ مردم دوران های کهن می گشایند. فن سفالگری در ایران از ابتدای تمدن تا امروز تداوم داشته و در طول این مسیر، دگرگونی های بسیاری را تجربه کرده است.
بر اساس نوشته های گیرشمن، حدود ده هزار سال پیش، ساکنان کوهستان های بختیاری ضمن فعالیت هایی چون شکار و تهیه خوراک، به ساخت ظروف سفالی نیز مشغول بوده اند. این نظریه، که بسیاری از باستان شناسان بر آن تأکید دارند، نشان می دهد آغاز صنعت سفالگری از ایران بوده و این موضوع شایان توجه است.
پروفسور پوپ نیز در کتاب خود، بررسی هنر ایران، بر این نکته تأکید دارد که کشاورزی و صنایع مرتبط با آن، همچون کوزه گری، سفال سازی و بافندگی، از فلات ایران آغاز شده اند. او در این اثر اشاره می کند که مدارک اخیر به دست آمده، فرضیه های چند سال گذشته را مبنی بر آغاز این هنرها از ایران با قدرت بیشتری اثبات می کنند.
نقوش سفال در باستان
گل رس، به عنوان ماده اولیه در هنر سفالگری، امکان ساخت ظروف متنوع سفالین را برای انسان فراهم آورده است. این ظروف در ابتدا ساده و دست ساز بودند و عمدتاً برای رفع نیازهای اولیه زندگی یا مراسم مذهبی، به ویژه تدفین، مورد استفاده قرار می گرفتند. با اختراع چرخ سفالگری در هزاره پنجم پیش از میلاد و رواج لعاب به عنوان پوشش و تزئین، انقلابی در تولید آثار سفالی پدید آمد. در دوران تاریخی، نقوش هندسی ساده جای خود را به طرح های حیوانی، گیاهی و انسانی دادند.
یکی از دستاوردهای برجسته این دوران، ساخت ظروفی به شکل پیکره های حیواناتی نظیر بز، گاو نر کوهاندار، سگ و گوزن بود. این ظروف که معمولاً دارای آبریز در لبه خود بودند، ریتون نامیده می شدند و تا دوره ساسانی به عنوان ظرف نوشیدنی و پیشکشی استفاده می شدند.
در دوران اسلامی، شیوه سفالگری تا حدودی مشابه دوره ساسانی ادامه یافت؛ اما از قرن سوم هجری، این هنر شاهد تحولات چشمگیری شد. فن لعاب دهی، نقوش تزئینی و استفاده از کتیبه ها برای تزئین ظروف به مراحل پیشرفته ای رسید و اوج این تحولات در دوره سلجوقیان و خوارزمشاهیان نمایان شد. سفال های زرین فام، به عنوان نمونه ای برجسته از این دوران، نشانگر مهارت و خلاقیت سفالگران اسلامی بود.
تحول نقش پردازی و هنر تزئینی
هنرمندان سفالگر پیش از تاریخ، با نقاشی روی سفالینه ها، جلوه ای شاعرانه به آثار خود می بخشیدند. نقوش ساده اما عمیق، نمادهایی از طبیعت و زندگی روزمره را به تصویر می کشیدند. خطوط موج دار موازی درون دایره یا مستطیل نماد آب، و مثلث های شطرنجی نماد کوه بودند. نقوش حیوانی شامل بز، قوچ، گوزن و پرندگان با طرح های ساده و اغراق شده بیشتر به منظور تزئین سفالینه ها طراحی می شدند تا بازنمایی دقیق واقعیت.
پیشرفت تکنیک و تغییرات اجتماعی
با تحول در کیفیت سفال ها، خانه ها نیز دستخوش تغییر شدند. در دوره ای که سفال ها ضخیم و ناصاف بودند، خانه ها از گل و چینه ساخته می شدند. اما در زمان ساخت سفال های نازک و صیقلی، خانه ها با خشت و آجر ساخته شدند که نشان دهنده ارتباط مستقیم بین تمدن و پیشرفت در صنایع مختلف است.
هنر آبگینه
در کنار هنر سفالگری، صنعت زیبای آبگینه نیز به تکامل خود ادامه داد. قدمت این صنعت به 2500 تا 3000 سال پیش از میلاد بازمی گردد و احتمالاً مصریان نخستین سازندگان اشیاء شیشه ای بودند. این هنر، با ظرافت و زیبایی، نقش برجسته ای در تاریخ تمدن بشری ایفا کرده است.
مقایسه سفال اشکانی و ساسانی
در دوران اشکانیان، با توجه ویژه به ظروف زرین و سیمین، ساخت ظروف سفالی کاهش یافت. از ویژگی های برجسته سفالگری این دوره می توان به لعاب ظروف اشاره کرد که با طیفی از رنگ های سبز روشن تا آبی فیروزه ای همراه بود. آثار به جای مانده از این دوران شامل خمره های بزرگ ذخیره آذوقه، تابوت های سفالی با نقوش انسانی، و ظروف گلدان شکل و قمقمه هایی است که با لعاب های تزئینی مزین شده اند.
در دوره ساسانیان، هرچند هنرهای معماری و فلزکاری به اوج خود رسیدند، صنعت سفالگری پیشرفت چشمگیری نداشت. ظروف سفالی این دوره عمدتاً بدون لعاب و با تزیینات ساده طراحی می شدند. این سادگی به مرور زمان بستری برای شکل گیری تکنیک نقش افزوده یا باربوتین در اوایل دوران اسلامی فراهم کرد.
نقش فلزکاری و تأثیر آن بر سفالگری
در طول تاریخ، اهمیت هنر فلزکاری تا حدودی هنر سفالگری را تحت الشعاع قرار داده است. به دلیل توجه به جنبه های اقتصادی، هنرمندان به توسعه فلزکاری روی آوردند. با این حال، ساخت ظروف سفالی برای مصارف روزمره و طبقات کم درآمد همچنان ادامه یافت. این استمرار نشان از نقش غیرقابل انکار سفالگری در زندگی روزمره دارد.
نوآوری ها در سفالگری اشکانی
از اواسط دوره اشکانی، نوآوری هایی در هنر سفالگری پدید آمد. یکی از این تحولات، ابداع نوعی لعاب قلیایی با رنگ های سبز، آبی، و تیره بود. این لعاب ها برای پوشش ظروف سفالی و تابوت های سفالین به کار می رفتند و به عنوان یکی از دستاوردهای مهم این دوره، تأثیر بسزایی در پیشرفت هنر سفالگری گذاشتند.
فهرست مطالب
سفالگری باستانی
نقوش سفال در باستان
مقایسه سفال اشکانی و ساسانی
بررسی نقش سفالهای اشکانی و ساسانی
سفال اشکانی
نگاهی به روند سفالگری بعد دوره اشکانیان و ساسانیان
منبع
