مقاله صفویه و شکل گیری هویت تشیع در ایران شامل بررسی روند تاریخی صفویه، اندیشه اسلامی در دوره صفوی، نقش شاه اسماعیل در رسمیت بخشیدن به تشیع، کارکرد مراسم عاشورا در تثبیت مذهب و تأثیرات آن بر هویت فرهنگی ایران می باشد.
مقدمه
دوره صفویه (۱۵۰۱ تا ۱۷۳۶ میلادی) یکی از مهم ترین مقاطع تاریخی تمدن ایران به شمار می رود. این دوران، به عقیده بسیاری، نخستین حکومت ملی ایران پس از سقوط ساسانیان بوده و از طرف دیگر، تشیع - که همچنان مذهب غالب ایران است - در این زمان به عنوان مذهب رسمی کشور اعلام شد. پیش از این دوره، تشیع به عنوان مذهبی انحرافی و رافضی شناخته می شد و هیچ گونه حمایت رسمی از سوی حکومت های پیشین نداشت. اما با به قدرت رسیدن شاه اسماعیل صفوی، تشیع برای نخستین بار به عنوان مذهب رسمی کشور پذیرفته شد و حکومتی یکپارچه بر اساس آموزه های شیعی در ایران شکل گرفت.
در این نوشتار تلاش می کنیم ضمن مرور مختصر بر رویدادهای تاریخی دوران صفویه، به بررسی تعامل میان دین و دولت و نقش سیاسی علمای شیعه در این دوره بپردازیم. یکی از مسائل مهم و محل مناقشه درباره صفویه، مفهوم «شیعه صفوی» است که شامل مباحثی پیرامون انحراف احتمالی در بنیان های فکری تشیع پس از به قدرت رسیدن صفویه می شود.
خلاصه ی روند تاریخی صفویه
سلسله صفویه توسط اسماعیل، فرزند شیخ حیدر صفوی، با تاج گذاری او در ۱۵ سالگی پایه گذاری شد. وی با وجود مخالفت علمای شیعه تبریز، تشیع را به عنوان مذهب رسمی کشور اعلام کرد و دستور داد خطبه شیعه در نمازهای جماعت علنی خوانده شود. اسماعیل در دفاع از سیاست مذهبی خود گفت: «... مرا به این کار واداشته اند و خدای عالم با حضرات ائمه معصومین همراه من هستند و از هیچ کس باک ندارم. به توفیق الهی اگر کسی اعتراضی کند، شمشیر می کشم و هیچ کس را زنده نمی گذارم.»
سیاست مذهبی اسماعیل بسیار سخت گیرانه بود، و اعتقاد قوی پیروان او، که وی را مقدس می پنداشتند، نقش مهمی در پیروزی هایش ایفا کرد. راجر سیوری معتقد است که ایرانیان پیش از برادران شرلی، از توپ های جنگی استفاده کرده بودند، اما به دلیل باور به جوانمردی از آن ها در جنگ ها بهره نمی بردند. همین موضوع یکی از عوامل شکست اسماعیل در جنگ چالدران برابر سلطان سلیم عثمانی بود.
دوران اوج شکوه صفویه در زمان شاه عباس کبیر رقم خورد. وی ابتدا با عثمانی صلح کرد و پس از دفع ازبکان، تبریز و بغداد را از عثمانی بازپس گرفت. شاه عباس با اصلاحات گسترده، از جمله انتقال پایتخت به اصفهان، گسترش روابط اقتصادی خارجی و تقویت ارتش با کمک مشاوران انگلیسی، عصر طلایی صفویه را رقم زد. او همچنین پرتغالی ها را از بندر عباس بیرون راند و آزادی مذهبی را ترویج داد.
اما از زمان شاه عباس، تربیت شاهزادگان در حرمسرا و بی توجهی به صلاحیت آنان آغاز شد. این روند باعث شد که شاهان بعدی مانند سلیمان اول و سلطان حسین دچار ضعف مدیریتی شوند. در نهایت، این بی کفایتی ها زمینه ساز سقوط صفویه شد و محمود افغان در سال ۱۷۲۲ اصفهان را غارت کرد و سلسله صفویه را به پایان رساند.
برخی از شاهان برجسته صفویه:
اسماعیل اول (۱۵۰۱-۱۵۲۴): اعلام رسمی تشیع، پیروزی بر ازبکان و محمد شیبانی، شکست در جنگ چالدران.
طهماسب اول (۱۵۲۴-۱۵۷۶): طولانی ترین سلطنت، دعوت مجدد از محقق کرکی، و ترک تبریز به دلیل حمله عثمانی.
عباس اول (۱۵۸۷-۱۶۲۹): دوران اوج صفویه، اصلاحات گسترده، جنگ های موفق با عثمانی و ازبکان، گسترش هنر و معماری.
سلطان حسین (۱۶۹۴-۱۷۲۲): ضعف مدیریتی و شکست از محمود افغان که منجر به انقراض سلسله شد.
فهرست مطالب
مقدمه
خلاصه ی روند تاریخی صفویه
اندیشه ی اسلامی در دوره ی صفوی
تشیع صفوی از دیدگاه شریعتی
نقد
شاه اسماعیل مخترع مذهب شیعه صفوی
علت پذیرش آسان مذهب شیعه از سوی مردم در زمان شاه اسماعیل
تاریخ مذهب شیعه
مذهب شیعه از صفویان تا پهلوی
شاه اسماعیل و مذهب شیعه در ایران
کارکرد مراسم سوگوارى عاشورا در رسمى شدن مذهب شیعه در زمان صفویه
کارکرد مراسم عاشورا در رسمى کردن مذهب تشیع
جمع بندی
مراجع
