چگونه یک مقاله علمی پژوهشی بنویسیم؟ این راهنما اصول نگارش مقاله علمی را بررسی می کند، از انتخاب عنوان تا ساختار استاندارد و نکات مهم محتوایی.
مقدمه
مقاله علمی حاصل پژوهشی عمیق و منسجم است که به صورت نظری، عملی یا ترکیبی، توسط یک یا چند پژوهشگر در یک موضوع جدید با رویکردی نوین انجام می شود تا به نتایج تازه ای دست یابد (اعتماد و همکاران، ۱۳۸۱، ص۲). چنین مقاله ای در حقیقت گزارشی است که محقق یافته های علمی و نتایج تحقیقات خود را برای بهره برداری سایر پژوهشگران، متخصصان و علاقه مندان ارائه می دهد.
یکی از مهم ترین مراحل پژوهشگری، انتشار نتایج مطالعات و تحقیقات انجام شده است. اگر پژوهشگر نتواند دستاوردهای علمی خود را در اختیار دیگر محققان قرار دهد، پژوهش او، هرچند ارزشمند، تأثیری در پیشرفت علم نخواهد داشت؛ زیرا توسعه هر دانشی در گرو ارائه و ترکیب دانش تولیدشده توسط اندیشمندان آن حوزه است. همان طور که یک پژوهشگر برای گسترش یافته های علمی خود نیازمند بررسی مطالعات پیشین است، دیگران نیز باید بتوانند به نتایج پژوهش او دسترسی داشته باشند تا بر اساس آن فعالیت های علمی خود را سامان داده و در تکمیل و اصلاح آن بکوشند.
ویژگی های مهم یک مقاله علمی شامل اختصار، جامعیت و به روز بودن است. یک مقاله می تواند خلاصه ای از سال ها تحقیق و پژوهش را در قالبی موجز ارائه دهد تا پژوهشگران دیگر با مطالعه آن، دید کلی نسبت به موضوع پیدا کرده و در صورت نیاز، به منابع اصلی مراجعه کنند.
به همین دلیل، امروزه نشریات علمی متعددی در حوزه های مختلف منتشر می شوند که مقالات چاپ شده در آن ها، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار پژوهشگران قرار می دهند. آشنایی با اصول تدوین مقالات علمی برای محققان ضروری است تا بتوانند یافته های خود را با رعایت استانداردهای محتوایی، ساختاری و نگارشی، به صورت صحیح و مؤثر منتشر کنند.
ملاک های محتوایی مقاله
یکی از اساسی ترین جنبه های مقاله علمی، محتوای علمی و ارزش کیفی آن است. مقاله باید یافته های معناداری را به دانش بشری اضافه کند و پیام روشنی داشته باشد. از این رو، پیش از نگارش مقاله، پژوهشگر باید از خود بپرسد که آیا مطالب او از چنان اهمیتی برخوردار است که انتشار آن ضرورت داشته باشد؟ آیا نتایج پژوهش او برای دیگران سودمند خواهد بود؟ و آیا می تواند بر روند تحقیقات دیگر پژوهشگران تأثیر بگذارد؟
در ادامه، برخی از اصول مهم محتوایی در نگارش مقاله علمی بیان شده است که رعایت آنها می تواند به ارتقای کیفیت مقاله کمک کند:
۱. فرایند تفکر: تفکر، فرایند کشف مجهولات با استفاده از دانش موجود است. اساس یک پژوهش علمی، تبیین پرسش هایی است که تاکنون پاسخ روشنی نداشته اند. بنابراین، هر تحقیق علمی باید با طرح یک یا چند پرسش آغاز شود که پژوهشگر در پی یافتن پاسخ برای آنهاست.
۲. منطقی بودن: مقاله علمی باید از استدلال های منسجم و تحلیل های منطقی برخوردار باشد. محقق باید در نتیجه گیری های خود از اصول منطق، روش های نمونه گیری و استدلال قیاسی و استقرایی بهره گیرد تا محتوای مقاله از انسجام علمی برخوردار شود.
۳. انسجام و نظم ساختاری: بخش های مختلف مقاله باید ارتباطی منطقی با یکدیگر داشته باشند. عناوین فرعی باید به گونه ای تنظیم شوند که پیوستگی مطالب را حفظ کرده و مقاله را به صورت یکپارچه و منظم ارائه دهند.
۴. تراکمی بودن: پژوهش علمی باید به دانش بشری بیفزاید، نه اینکه صرفاً مطالب پیشین را با بیانی دیگر تکرار کند. یک مقاله ارزشمند یا باید به کشف دانش جدید منجر شود یا در تکمیل یافته های پیشین نقش داشته باشد.
۵. تناسب موضوع با نیازهای علمی جامعه: مقاله باید بر اساس نیازهای واقعی جامعه علمی نگاشته شود و به حل مسائل مهم و اولویت دار در حوزه پژوهشی خود بپردازد.
۶. خلاقیت و نوآوری: پژوهشی که صرفاً به گردآوری اطلاعات موجود محدود شود، نمی تواند سهم قابل توجهی در پیشرفت علم داشته باشد. مقالات علمی زمانی تأثیرگذار خواهند بود که دربردارنده ایده های نو و خلاقانه باشند.
۷. اختصار و پرهیز از اطناب: مقاله باید از حاشیه پردازی و زیاده گویی اجتناب کند. درعین حال، خلاصه گویی نباید باعث ابهام یا نارسایی در انتقال مفاهیم شود. محتوا باید به اندازه ای باشد که خواننده بتواند به درک روشنی از موضوع دست یابد.
۸. هماهنگی با نظریه های علمی: هر پژوهش باید در چارچوب اصول علمی همان رشته انجام شود. یافته های پژوهش نباید با مبانی نظری پذیرفته شده در آن حوزه در تناقض باشد، مگر آنکه مستندات قوی برای ارائه دیدگاه های جدید وجود داشته باشد.
۹. اجتناب از کلی گویی: پژوهشگر باید مطالب خود را با دقت و وضوح بیان کند. هدف علم، ارائه نظریه های مستدل است و محقق باید از بیان کلیات مبهم پرهیز کرده و به تبیین دقیق موضوع بپردازد.
۱۰. ارائه روش تحقیق: یک مقاله علمی زمانی معتبر خواهد بود که روش تحقیق آن شفاف و مستند باشد. چگونگی گردآوری داده ها، شیوه های تجزیه و تحلیل و روش های تحقیقاتی به کار گرفته شده باید به طور دقیق توضیح داده شود تا امکان ارزیابی و تکرار پژوهش توسط سایر محققان فراهم گردد.
رعایت این اصول در نگارش مقاله علمی، باعث افزایش اعتبار علمی آن شده و پژوهش را به منبعی ارزشمند برای دیگران تبدیل می کند.
ساختار مقاله علمی
نگارش مقاله علمی نیازمند طرحی دقیق و سازمان یافته است. در ارائه یک تحقیق، تنها رعایت ارزش های محتوایی کافی نیست، بلکه باید از ساختاری منسجم و روشمند نیز پیروی کرد. با وجود انجام تحقیقات متعدد، تنها بخش کوچکی از آنها در قالب مقالات علمی منتشر می شود که یکی از مهم ترین دلایل آن، عدم آشنایی محققان با اصول تدوین ساختاری مقاله علمی است.
ساختار یک مقاله علمی و نحوه ارائه گزارش تحقیق، بسته به روش پژوهش مورد استفاده، تفاوت هایی دارد. به طور کلی، دانشمندان روش های تحقیق را به دو دسته اصلی تقسیم می کنند: روش های کمی، که مبتنی بر داده های عددی و قابل اندازه گیری هستند (تحقیقات میدانی)، و روش های کیفی، که بر تحلیل داده های غیرعددی تمرکز دارند (تحقیقات کتابخانه ای). (سرمد و همکاران، ۱۳۷۹، ص ۷۸).
با توجه به تفاوت در رویکردهای تحقیقاتی، مراحل نگارش مقاله نیز بسته به روش اتخاذ شده متغیر خواهد بود. با این حال، مراحل مقدماتی هر دو روش مشابه بوده و برای جلوگیری از تکرار، این مراحل به طور جداگانه ارائه می شوند.
مراحل مقدماتی گزارش پژوهشی
موضوع یا عنوان مقاله
عنوان مقاله باید به طور مختصر و دقیق، مفهوم اصلی پژوهش را منعکس کند. یک عنوان جذاب، توجه خوانندگان را جلب کرده و آنها را به مطالعه مقاله ترغیب می کند، به ویژه زمانی که فهرست عناوین یک مجله علمی را مرور می کنند. عنوان باید کوتاه، گویا و محدود به متغیرهای اصلی پژوهش باشد. بر اساس توصیه های علمی، تعداد کلمات در عنوان نباید از دوازده واژه فراتر رود. (سیف، ۱۳۷۵، ص ۱۲).
نام مؤلف یا مؤلفان و سازمان وابسته
پس از عنوان پژوهش، نام نویسنده یا نویسندگان ذکر می شود و در سطر بعد، نام دانشگاه یا مؤسسه ای که هر نویسنده در آن مشغول به فعالیت است، درج می گردد. اگر پژوهش توسط چند نفر انجام شده و همگی به یک مؤسسه وابسته باشند، نام مؤسسه فقط یک بار پس از اسامی نویسندگان ذکر می شود. اما در صورتی که هر نویسنده به سازمانی متفاوت وابسته باشد، نام مؤسسه بلافاصله پس از نام هر نویسنده درج می گردد. ترتیب قرارگیری اسامی معمولاً بر اساس میزان مشارکت در پژوهش تعیین می شود، اما اگر سهم تمامی نویسندگان یکسان باشد، نام ها به ترتیب حروف الفبا مرتب می شوند. (هومن، ۱۳۷۸، ص ۸۴).
چکیده
چکیده، خلاصه ای جامع از یک گزارش پژوهشی است که تمامی مراحل و بخش های اصلی تحقیق را در بر می گیرد. در این بخش، اهداف، پرسش ها، روش ها، یافته ها و نتایج پژوهش به شکلی مختصر بیان می شود. چکیده باید عاری از توضیحات اضافی باشد و صرفاً گزارشی از پژوهش، بدون هرگونه ارزیابی یا نقد، ارائه دهد. متن چکیده باید به زبان خود پژوهشگر و به صورت فعل ماضی نوشته شود.
چکیده بخشی مستقل و کامل از گزارش اصلی محسوب می شود و نباید پیش از انجام پژوهش نگاشته شود. طول چکیده بسته به دستورالعمل های هر مجله علمی متفاوت است، اما معمولاً بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ کلمه توصیه می شود.
