این مقاله تاریخچه صنعت برق در ایران را از ورود نخستین مولد در دوره قاجار تا تأسیس کارخانه برق امین الضرب بررسی می کند و به روند تحول آن می پردازد.
مقدمه
آغاز بهره برداری از انرژی برق در ایران به سال های پایانی قرن نوزدهم میلادی بازمی گردد؛ زمانی که نخستین مولد برق با قدرتی در حدود ۳ کیلووات برای روشنایی بخشی از کاخ سلطنتی در زمان ناصرالدین شاه قاجار وارد کشور شد. این مولد، حدود سه سال پس از تأسیس نخستین موسسه برق رسانی توسط توماس ادیسون در نیویورک، به بهره برداری رسید. با این رویداد، ایران گام های نخستین را برای ورود به عرصه فناوری برق برداشت.
با ورود فناوری تولید برق به ایران، نهادها و مکان های مهمی چون حرم مطهر امام رضا نیز در مسیر بهره مندی از این پدیده نوظهور قرار گرفتند. در سال ۱۲۸۲ هجری شمسی، نخستین مولد برق برای روشنایی این مکان مذهبی نصب شد. این مولد که به فرمان مظفرالدین شاه تهیه شده بود، از نوع Otto-Deutz با قدرت ۱۲ اسب بخار بود و سه سال بعد نیز یک مولد دیگر با قدرت بیشتر به آن افزوده شد.
یکی از مهم ترین تحولات در مسیر تجاری سازی و توسعه برق در ایران، اعطای امتیاز تأسیس کارخانه چراغ برق به حاج حسین امین الضرب در سال ۱۲۸۳ هجری شمسی بود. این امتیازنامه نخستین سند رسمی بود که در آن به انرژی برق نه تنها به عنوان یک فناوری، بلکه به عنوان یک خدمت عمومی و فعالیت اقتصادی توجه شده بود. این تغییر رویکرد، مقدمه ای برای ایجاد زیرساخت های پایدار در صنعت برق کشور شد.
در سال های آغازین قرن چهاردهم هجری شمسی، کارخانه برق حاجی امین الضرب فعالیت خود را آغاز کرد. این کارخانه، برق مورد نیاز را در ابتدا تنها برای چند ساعت شب تأمین می کرد و تمرکز اصلی آن بر روشنایی خیابان ها و خانه های اطراف بود. مولد نصب شده در این کارخانه، سه فاز و با ولتاژ ۲۲۰/۳۸۰ ولت بود و توان تولیدی آن به ۴۰۰ کیلووات می رسید.
همزمان با گسترش صنعت برق، تغییرات گسترده ای در نحوه توزیع و استفاده از برق در شهر تهران شکل گرفت. برق تولیدی این کارخانه از طریق شبکه های فشار ضعیف در شعاع ۸۰۰ متری اطراف کارخانه توزیع می شد. این منطقه در خیابان چراغ برق (امیرکبیر کنونی) واقع شده بود و در آن زمان، یکی از نخستین نواحی شهری ایران بود که به شکل منظم و ساختار یافته از انرژی برق بهره مند می شد.
پیشرفت های فناوری و نیاز روزافزون به انرژی، به تدریج موجب توسعه مولدهای پرقدرت تر و گسترش دامنه فعالیت شرکت های برق شد. صنعت برق در ایران که در ابتدا صرفاً برای روشنایی محدود شبانه مورد استفاده قرار می گرفت، در دهه های بعد به زیرساختی حیاتی برای توسعه صنعتی، شهری و حمل و نقل بدل شد و نقش آن در زندگی روزمره شهروندان افزایش یافت.
